سفالگری و تاریخچه آن در ایران

سفالگری چیست؟

سفالگری به هنر ساخت ظروف سفالین گفته می شود.
در سفالگری پس از ساخت ظروفی از گِل رُس توسط هنرمند سفالگر، آنها را داخل کوره گذاشته و به واسطه دمای زیاد کوره و پختن ظروف، ماهیت مواد از گِل رُس به سفال سخت تغییر کرده و سخت و محکم می شود.

تاریخچه سفالگری:

کوزه گری ایران تأثیر شدیدی بر کوزه گری هم در شرق و هم در غرب نهاده است و به طور کلی در تاریخ سفالگری،کوزه گری ایران در مرتبه ی دوم و تنها بعد از کوزه گری چین قرار دارد. در حالی که کوزه گری ایران در عصر سلجوقیان و مغول (قرون دوازدهم یا چهاردهم / ششم تا هفتم) به اوج خود رسید،کارهای کوزه گران صفوی از معیار بالایی برخوردار بود و خشت های سفالین آنها بی نظیر بود. واژه ی فارسی برای خشت لعابدار کاشی است و از نام شهر کاشان اقتباس شده که از اوایل دوران اسلامی به عنوان مرکز صنعت سفال سازی مشهور بود.
در زمان صفویه اصفهان و مشهد نیز به صورت مراکز عمده ی این صنعت درآمده بودند و رسانسی در هنر سفال سازی در راه بود. کوزه گران صفوی به تقلید کورکورانه از الگو ها و سبک های دوران قبل نپرداختند بلکه انواع جدیدی از محصولات سفالین را تکامل دادند و قوه ی تخیل و ابتکار خود را به کار انداختند. (شاید ممتازترین انواع سفالینه های جدید) عبارت بودند از:
دسته ای از ظروف که به ویژه رنگ زیبایی دارند و طرح های بسیار ظریف و ساده ی آنها داخل زمینه ای به رنگ سفید شیری قرار دارد. اصیل ترین نقوش تزیینی اسلیمی از نوع ترنج های ستاره مانند،با دقت و ظرافتی قابل توجه کشیده شده اند. ملایمت رنگ مایه- ها سادگی رنگ و طرح،و لعاب ساده ی این دست ظروف شکوه فراوانی به آنها می دهد.
(سیر تکامل جالبی نیز در جهت تولید ظروف سبز رنگ لعابدار،عمدتاً به شکل بطری و تنگ،با نقوش برجسته پیکرهایی غالباً در لباس اروپایی) وجود داشت. (دسته ی بزرگ دیگری از ظروف که تنها چند نمونه ی سالم از آنها باقی مانده،با شاخ و برگ فراوان به رنگ آبی روشن و صورتی و داخل زمینه ی سفید تزیین شده اند. از این سبک در تزیین انواع گوناگونی از ظروف،بشقاب،کاسه،تنگ و مشربه استفاده می شد.)
کوزه گران صفوی با بکارگیری رنگ های ملایم و سایه های کم رنگ نتایجی حیرت انگیز به دست آوردند: خاکستری روشن؛سبزهایی که با طی درجات رنگی بسیار به زردی می گراییدند،یا زمردی سیری که رفته رفته به سبز کمرنگ مایل به سفید می رسید؛رنگ های آبی،به علاوه ی مایه های سنتی سیرتر لاجوردی،کهربایی و فیروزه ای؛طیف کاملی از مایه ها ملایمی نظیر آبی کم رنگ،آبی آسمانی،آبی روشن مایل به خاکستری و ارغوانی کم رنگ.کوزه گران اصفهان به رنگ زرد علاقه ی خاصی داشتند و رنگ کوزه ها و تنگ های تولیدی شان از زعفرانی تند تا زرد لیمویی روشن در تغییر بود.
مهمترین واقعیت در تاریخ سفال سازی در دوران صفویه مبادله ی وسیع فنون و طرح ها بود که در آن دوره میان ایران و چین صورت گرفت. دست کم از قبل قرن پانزدهم/نهم (ظاهراً کوزه گران ایرانی از وارد ساختن رنگ های آبی و سفید در کوزه گری توسط چینیان تأثیر نپذیرفتند).
شاه عباس اول که در مورد صنعت سفال سازی،نظیر هر چیز دیگری که بر آن دست می نهاد،روش عمل گرایانه ای در پیش گرفته
بود،دلیلی نمی دید که اروپاییان تمام چینی خود را از چین بخرند ر حالی که با کمی تلاش می شد آنها را از ایران تهیه کرد و هزاران کیلومتر در راه و وقت صرفه جویی کرد.او برای کمک به ایجاد سبکی در سفال سازی که بتواند از مقبولیت سفال های چینی در اروپا سود ببرد،سیصد کوزه گر چینی را همراه خانواده شان به ایران آورد و در ایران سکنی داد.به نظر می آید که آنان به طور عمده در اصفهان سکنی گزیدند.بعضی روش های خاص چینیان برای مدت درازی هم چنان محفوظ ماند،اما طبق معمول ایرانیان به زودی به افزودن ایده های تزیینی خود پرداختند و کم کم این چینی ها بیش از پیش خصلت ایرانی به خود گرفت.
ثمره ی این هم کاری ایرانی- چینی سفالی بود سفید رنگ که قبل از لعاب دادن رنگ آبی خورده بود،کیفیتی شبیه چینی داشت و تقلیدی بود از چینی آبی و سفید چین در دوره ی مینگ.
برای قرن ها در ایران چینی های اصل چین مورد توجه بسیار بود و فرمانروایان آسیای مرکزی و غربی در گردآوری آن سعی وافر داشتند. مجموعه ی معروفی که شاه عباس در ۱۶۱۱ / ۲۰- ۱۰۱۹ به مقبره ی صفویه در اردبیل اهدا کرد مشتمل بر بیش از ۱۰۰ پارچه بود که احتمالاً طی مدت دو قرن و نیم به ایران رسیده بود.
ساخت چینی چین در خود ایران تا اوایل قرن شانزدهم/دهم به خوبی جا افتاده بود. اولیاریوس نقل می کند که در آن دوره اردبیل دو بازگان چینی مغازه ی فروش چینی داشتند و بسیاری از کوزه گران ایرانی در تقلید از کارهای آنان می کوشیدند،اما چندان موفقیتی به دست نیاوردند تا این که عباس اول استادان چینی یاد شده را به ایران آورد.
تحت سرپرستی آنان ظروف آبی سفید ایران که بسیار شبیه اصل بودند،در رقابت با ظروف اصل ساخت ین،به مقبولیت تقریباً مشابهی دست یافتند. (رنگ آبی در چینی آبی و سفید ایران اغلب دارای کیفیتی عالی است و حتی در نمونه های معمولی به هیچ وجه پایین تر از مشابه چینی نیست. این رنگ تا حدی تگ رنگ ارغوانی دارد که این کیفیت آن شبیه رنگ آبی اسلامی * دوره ی مینگ است.گاه سبک های ایرانی و چینی در ظروف آبی و سفید ایرانی به هم آمیخت؛پوپ از بشقابی در موزه ی ویکتوریا و آلبرت یاد می کند که روی آن (منظره ای خاص چین،به طریقه ی ایرانی با پلنگ هایی که در کشیدن آنها مبالغه به کار رفته،تزیین شده است.)
این ظروف در بسیاری از قسمت های کشور ساخته می شد: شیراز،مشهد،یزد،کرمان و زرند و قدیمی ترین نمونه ی که پوپ ثت کرده متعلق به سال ۱۶۱۶ / ۱۰۲۵ است.در ۱۶۸۲ / ۱۰۹۳ کمپانی هند شرقی انگلیس،مشهد و کرمان را دو شهری به شمار می آورد که در آنجا بدل های واقعاً ممتازی از چینی های چین تولید می شود.